ProDemos Griffiedag: over gedragsgrenzen, gezagswaardigheid en geloste burgers

Zo’n 40 (plaatsvervangende) griffiers, raadsadviseurs en griffiemedewerkers waren naar het Provinciehuis van Zuid-Holland in Den Haag gekomen voor een programma dat samen met de VvG tot stand was gekomen. Naast het ontmoeten, werden een drietal thema’s belicht: politiek is grenzenwerk, gezag herwinnen en de Atlas van afgehaakt Nederland.

Burgerparticipatie in het licht van ervaringsgericht leren
Reinier Mulder van ProDemos sprak over burgerparticipatie in het licht van ervaringsgericht leren. Het blijkt dat het openbaar bestuur bereid is om zich meer en meer open te stellen voor beïnvloeding door, en participatie van burgers maar dat de verwachtingen van die burgers vaak anders zijn. Dat resulteert in wrijving en ongemak. Door meer aandacht aan burgerschap en democratie in het reguliere onderwijs en cursussen te geven, kunnen die verwachtingen beter afgestemd worden. Daarnaast vindt hij dat griffiers juist t.a.v. burgerparticipatie hun verbindende rol moeten pakken. De griffier moet als het ware in de modder van de democratie staan om de afgehaakte burger te blijven betrekken.

Griffier als baken in de democratie
VvG-voorzitter Renée Wiggers opende de Griffiedag en heette alle aanwezigen welkom. Zij vroeg zich af of tegenover de politieke verruwing een liefdevolle trend aan het ontstaan is. Een trend die verdraagzaamheid en betrokkenheid predikt als dure plicht voor politieke ambtsdragers. Daarbij haakte zij ook aan op het jaarthema van 2023 van de VvG, de griffier als baken in de democratie. Het gezag van de griffier (gebaseerd op deskundigheid, onafhankelijkheid en integriteit) is van wezenlijk belang voor het functioneren van de democratie. Deskundigheid en integriteit lijken verdacht veel op bekwaam en betrouwbaar, de gezagswaarden die de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) onderkent. De vraag resteert of griffiers voldoende gezag hebben en hoe zij dit kunnen
aanwenden om het gezag van de overheid te herwinnen.

Politiek is grenzenwerk
Martin Schulz, werkzaam als co-decaan en adjunct-directeur bij de Nederlandse School voor het Openbaar Bestuur, wist de zaal regelmatig te prikkelen met zijn stellingnames over wat wel of niet gezegd kan worden in het publieke debat. N.a.v. een onderzoek naar politieke omgangsvormen in de gemeenteraad van Sittard-Geleen schreef hij met anderen het essay Politiek is grenzenwerk: Over de stilering van politieke strijd in de gemeente(raad van) Sittard-Geleen. Zijn conclusie is dat alleen de politiek zelf de politiek kan begrenzen. Politiek is per definitie strijd en conflict over ideeën en opvattingen. Politiek is een afspiegeling van de maatschappij zelf, waarbij de ander altijd een legitiem politiek standpunt heeft. Echter 40 jaar lang heeft verpersoonlijking van de politiek geleid tot het meer en meer persoonlijk aanvallen. Daarnaast constateert hij dat er politici zijn bijgekomen die niet volgens de geldende spelregels politiek bedrijven. Zij spelen dus een ander spel en dat leidt tot onrust en verwarring. Het opstellen van nadere regels of integriteitscodes is dan wellicht niet altijd even effectief. De vraag of de griffier dan de aangewezen persoon is om raadsleden op hun gedrag in de raadszaal aan te spreken, leidde tot zeer uiteenlopende reacties.

Gezag herwinnen
In het kader van de Maand van het Gezag lichtte de kersverse burgemeester van Rijswijk Huri Sahin, namens de ROB het nieuwste signalement Gezag herwinnen toe. De overheid heeft moeite om keuzes te maken bij ingewikkelde kwesties. Dat heeft geleid tot meer kritische en zelfs afhakende burgers, die het gezag van de overheid niet meer voor lief nemen. Het is een feit dat de ‘gezagswaardigheid’ van de overheid de afgelopen decennia is afgenomen. De overheid heeft zichzelf uitgehold door veel uit te besteden aan derde partijen. Hierdoor is een tekort aan macht ontstaan in de vorm van een cognitief, moreel en maatschappelijk tekort. De afstand tussen beleidsmakers, -uitvoerders en -ontvangers is te groot geworden. De ROB heeft dat nader geanalyseerd en komt tot de conclusie dat om gezag te herwinnen het openbaar bestuur moet inzetten op zijn eigen bekwaamheid, betrouwbaarheid en betrokkenheid. Daar kan iedereen op zijn manier binnen het openbaar bestuur aan werken.

Paneldiscussie
Hierna volgde een paneldiscussie met Renée Wiggers, Thijs Jansen (Stichting Beroepseer) en Huri Sahin o.l.v. Michael Mekel (onderzoeker bij de ROB). In de discussie met de zaal werd de rol van de griffier met het oog op herstel van gezag besproken. De griffier kan weliswaar gezag hebben, maar kent geen macht. Toch moet de griffier als poortwachter van de democratie niet bang zijn om tegengas te geven als dat nodig is. Binnen de driehoek: burgemeester, secretaris en griffier kan de griffier zijn gezag laten gelden. Daarbij zijn goede communicatie en verwachtingsmanagement belangrijk.

Atlas van afgehaakt Nederland
In de Atlas van Afgehaakt Nederland verkennen Josse de Voogd en René Cuperus hoe maatschappelijke verschillen tussen mensen neerslaan op de ‘electorale kaart’ van Nederland. Cuperus liet zien hoe (vaak gestapelde) verschillen in opleidingsniveau, inkomen en gezondheid zich vertalen in sociaal-culturele voorkeuren en politieke keuzes en hoe die over het land zijn verdeeld. Een feitelijk of gevoeld maatschappelijk gemis kan ertoe leiden dat mensen ‘afhaken’ van het traditionele bestel. Ze hebben minder vertrouwen in de politiek, stemmen niet (meer) of kiezen voor ‘buitenstaanderspartijen’ aan de flanken. Een peloton van gevestigde middenpartijen sprint redelijk eensgezind de toekomst tegemoet, terwijl de geloste burgers gefrustreerd afstappen. Cuperus ziet daarbij een fundamenteel meningsverschil over de toekomstige koers van de samenleving. Dit leidt tot veel spanningen in de samenleving. Herstel van (zelf)vertrouwen, laat staan gezag, vergt eerst een diepgaande en pijnlijke analyse van het politieke bestel, voordat er weer opgebouwd kan worden.

Het verhaal van de Atlas toont een beeld van de huidige staat van onze democratie. Deze vraagt om  inzet en actie. De griffier heeft daarin een moeilijke positie. In een verbindende rol kan hij strategische discussies begeleiden en het contact met bredere lagen in de bevolking (her)organiseren. Door bijvoorbeeld de culturele/dorpse verscheidenheid binnen gemeenten te erkennen en in de dorpskernen te vergaderen en zichtbaar te zijn. Of scholieren uit te nodigen op het gemeentehuis om ze de gemeenteraad te laten naspelen. Herstel van het gezag van de raad vraagt om vernieuwing én traditie.

Alle bijdragen tijdens de Griffiedag 2022 leveren een opgave op om als griffiers regelmatig onderhoud te plegen m.bt. de toegankelijkheid, werkwijze en zichtbaarheid van de lokale democratie. Echter alleen politici kunnen gezag herwinnen, de griffier kan daartoe handvatten en instrumenten aanreiken. De keuze is uiteindelijk aan de politiek zelf om die op te pakken.